Τοπικές, παραδοσιακές ποικιλίες από την περιοχή της Ηπείρου
Το Τμήμα Γεωπονίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, στο πλαίσιο του έργου EcoVariety, έχει αναλάβει την πραγματοποίηση επιτόπιας έρευνας σε 3 περιοχές της Ηπείρου, με στόχο την καταγραφή, αξιολόγηση και διάσωση τοπικών, παραδοσιακών ποικιλιών οπωροφόρων δέντρων. Οι περιοχές αυτές είναι (α) τα Αθαμάνια Όρη (Τζουμέρκα), (β) το Εθνικό Πάρκο Βόρειας Πίνδου και (γ) τα Θεσπρωτικά Όρη (Μικρή Λάκκα Σουλίου).
Κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνας, στο διάστημα από τον Ιανουάριο του 2019 έως τον Απρίλιο του 2020, καταγράφηκαν συνολικά 127 οπωροφόρα δέντρα από οκτώ (8) διαφορετικά είδη: Prunus avium (κερασιές), Pyrus communis (αχλαδιές), Malus domestica (μηλιές), Cydonia oblonga (κυδωνιές), Prunus domestica (δαμασκηνιές), Ficus carica (συκιές), Punica granatum (ροδιές) και Juglans regia (καρυδιές).
Ενδεικτικά, παρουσιάζονται παρακάτω κάποια στοιχεία για 24 επιλεγμένες ποικιλίες που εντοπίστηκαν στην Ήπειρο και σίγουρα αξίζει να διασωθούν.
Αχλαδιά «Μυρωδιάρικα» Ριζοβουνίου
Ένα ηλικιωμένο άτομο της περιοχής θυμήθηκε τα «Μυρωδιάρικα αχλάδια», τα οποία ωρίμαζαν πρώτα, ενώ διέθεταν υπέροχο άρωμα, από το οποίο πήραν και το όνομα τους. Πρόκειται για μικρού έως μεσαίου μεγέθους αχλάδια, κιτρινοπράσινου χρώματος, με εξαιρετικό άρωμα. Ωριμάζουν το πρώτο δεκαήμερο του Ιουνίου. Κατά την έρευνά μας, καταφέραμε να εντοπίσουμε ένα δέντρο στην περιοχή, ηλικίας περίπου 60 ετών. Το 70% του δέντρου έχει ξεραθεί, ωστόσο σώζεται ακόμα μία από τις βασικές διακλαδώσεις του, η οποία παράγει πλέον μικρό αριθμό καρπών. Με ιδιαίτερη δυσκολία καταφέραμε να βρούμε κατάλληλο πολλαπλασιαστικό υλικό για τη διάσωση της ποικιλίας.
Κερασιά «Νταμπίνα» Διστράτου
Μέσα από διάφορες αναφορές, προερχόμενες από χωριά της Πίνδου και κυρίως του Ζαγορίου, μάθαμε ότι παλαιότερα καλλιεργούσαν μια ποικιλία κερασιάς με κίτρινο καρπό στην ωριμότητα. Στις πρώτες εξορμήσεις μας στην περιοχή, δεν βρέθηκε κάποιο δέντρο. Επιμείναμε όμως, καθώς θεωρήσαμε ότι είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα ποικιλία και τελικά ανακαλύφθηκε ένα μοναδικό δέντρο, στο χωριό Δίστρατο Ιωαννίνων. Το δέντρο αυτό, το οποίο θα πρέπει να ξεπερνάει την ηλικία των 80-90 ετών, βρίσκεται μόνο του σε ένα εγκαταλελειμμένο χωράφι, χωρίς να δεχθεί φροντίδα για πάρα πολλά χρόνια, ενώ κάθε χρόνο υφίσταται αρκετές ζημιές από τις αρκούδες που το επισκέπτονται!
Παρόλα αυτά, το φυτό δείχνει να αντέχει, χωρίς να παρουσιάζει εμφανή συμπτώματα προσβολών από ασθένειες. Λόγω των ζημιών από την αρκούδα τη μία χρονιά ή από τις καιρικές συνθήκες την άλλη, δεν μπορέσαμε να βρούμε καρπούς στο στάδιο ωριμότητά τους ώστε να τους αξιολογήσουμε. Στο πλάνο της διάσωσής
της ωστόσο, το 2020 ελήφθησαν εμβόλια και η ποικιλία αυτή θα αναπαραχθεί στα συνεργαζόμενα φυτώρια. Παραμένει λοιπόν μια ιδιαίτερη ποικιλία και περιμένουμε με αγωνία να την γευτούμε ξανά.
Αχλαδιά «Γκορτσαπιδιά»
Ήταν οι πιο συνηθισμένες αχλαδιές που υπήρχαν στην περιοχή των Κεντρικών Τζουμέρκων και ειδικότερα στο Κάτω Αθαμάνιο πριν 50 και πλέον χρόνια. Στις μέρες μας, οι παλιοί τις αναζητούν για να τους επαναφέρουν μνήμες ξεχασμένων μυρωδιών και γεύσεων από τα παιδικά τους χρόνια. Στα μέσα Ιουλίου, όταν ωρίμαζαν τα αχλάδια, οι πιτσιρικάδες έτρεχαν να σκαρφαλώσουν και να αρπάξουν όσα περισσότερα μπορούσαν, μιας και στην περιοχή υπήρχαν γύρω στα 10 δένδρα. Ήταν εμβολιασμένες σε υποκείμενο γκορτσιάς, ένα αυτοφυές δέντρο που αφθονεί στην περιοχή, και όταν ωρίμαζαν έδιναν έντονα αρωματικούς, γλυκούς καρπούς με σκούρα καφέ σάρκα.
Κερασιά «Μαυροκέρασα» Ξηρόκαμπου
Στην περιοχή των Ραδοβιζίων υπάρχουν αρκετές αυτοφυείς κερασιές. Οι ντόπιοι μάζευαν τα κεράσια για να τα κάνουν γλυκό ή να τα αποξήραιναν στον ήλιο. Από τα αποξηραμένα κεράσια, έφτιαχναν αφέψημα για τους χειμερινούς μήνες. Ανάμεσά τους, ξεχωρίσαμε στην αυλή ενός σπιτιού στον οικισμό Μολόχα Ξηροκάμπου, ένα θαλερό, παραγωγικό δένδρο ηλικίας 70 ετών. Ο καρπός είναι μικρός, στρογγυλός, μαύρου – κόκκινου χρώματος. Η σάρκα είναι χυμώδης και γλυκιά.
Αχλάδια «Κρυστάλλια» Κρανιάς
Η συγκεκριμένη ποικιλία ήταν εμπορεύσιμη στο παρελθόν. Ο καρπός της είναι μέσου μεγέθους, αρωματικός και ιδιαίτερα γευστικός, πράσινου χρώματος, το οποίο κοκκινίζει στην πλευρά που το βλέπει ο ήλιος. Ωριμάζει μετά τις 15 Αυγούστου. Οι καρποί του μοιάζουν πολύ με τα «Κόσια», τα οποία επίσης ήταν εμπορεύσιμη ποικιλία της περιοχής, η οποία ωριμάζει λίγο νωρίτερα. Υπήρχαν μερικοί τακτικοί οπωρώνες στους οποίους καλλιεργούνταν η συγκεκριμένη ποικιλία, αλλά τα περισσότερα δέντρα είναι σκόρπια, μεμονωμένα ή σε μικρές ομάδες.
Μηλιά «Αρωματική» Αρτοπούλας
Όταν φτάσαμε στην Αρτοπούλα, χωριό στα Θεσπρωτικά όρη, όλοι οι κάτοικοι που συναντήσαμε μας μίλησαν πρώτα για την «Αρωματική Μηλιά». Ειδικά οι μεγαλύτεροι, θυμήθηκαν τα παιδικά τους χρόνια και περιέγραφαν το άρωμα και την αντοχή του καρπού. Ευτυχώς για εμάς, το μοναδικό δένδρο που έχει απομείνει ήταν σε καλή κατάσταση. Ο καρπός είναι μεγάλος, κιτρινοκόκκινος και το βάρος του ξεπερνάει τα 250 γραμμάρια. Έχει ιδιαίτερο άρωμα, η φλούδα του είναι χοντρή και πολλές φορές κρατάει το σχήμα της για καιρό, ακόμη και όταν ο καρπός πέσει στο έδαφος.
Αχλαδιά «Αυγουστέλια» Μονολιθίου
Στο Μονολίθι στα Τζουμέρκα καλλιεργούσαν λίγα οπωροφόρα ανάμεσα στα χωράφια και τις αυλές των σπιτιών. Δίπλα στις όχθες του Άραχθου, συναντήσαμε μια σημαντική ποικιλία αχλαδιάς που έχει διασωθεί, τα «Αυγουστέλια». Οι καρποί είναι μέτριοι σε μέγεθος, έχουν σχήμα καμπάνας και παίρνουν ένα βαθύ κίτρινο χρώμα στο τέλος. Όταν ωριμάζουν, τα αχλάδια βουτυρώνουν και μυρίζουν ευχάριστα, δίνοντας μια απολαυστική και ιδιαίτερη γεύση. Το δένδρο ανθίζει περίπου στα μέσα Απριλίου και οι καρποί ωριμάζουν τον Δεκαπενταύγουστο.
Αχλαδιά «Λαφίνα Ι»
Αναζητώντας παραδοσιακές ποικιλίες στην περιοχή της Τοπικής Κοινότητας Λαφίνας Τρικάλων, συναντήσαμε τον κ. Αντωνίου Παύλο. Ο κ. Παύλος μας υπέδειξε ένα δένδρο μιας παραδοσιακής ποικιλίας αχλαδιάς, που διασώθηκε και τη διατηρεί ο ίδιος στον αγρό του. Παλαιότερα, υπήρχαν αρκετές αχλαδιές της ποικιλίας αυτής, αλλά κάποια ασθένεια που εμφανίστηκε στην περιοχή σχεδόν τις εξαφάνισε. Μέχρι σήμερα έχουν διασωθεί 3 – 4 δένδρα. Ωριμάζουν από τη γιορτή της Αγίας Παρασκευής (26 Ιουλίου) έως τη γιορτή Της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (6 Αυγούστου), δίνοντας αρωματικούς, πολύ γλυκούς καρπούς με κίτρινη φλούδα και μικρό έως μέτριο μέγεθος.
Δαμασκηνιά «Βουργαρέλι Ι»
Στο Βουργαρέλι, κεφαλοχώρι του Δήμου Κεντρικών Τζουμέρκων, συναντήσαμε τον κ. Ιωάννη Δήμο. Ο ίδιος, λάτρης των παραδοσιακών ποικιλιών, έχει εμβολιάσει αρκετές ποικιλίες οπωροφόρων δέντρων της περιοχής και τις καλλιεργεί στην αυλή του. Ανάμεσα σε αυτές περιλαμβάνεται και μια δαμασκηνιά με καρπούς χρώματος μωβ, μετρίου μεγέθους, έντονα αρωματικούς και γευστικούς. Αποτελεί μία από τις πιο παραγωγικές και γευστικές ποικιλίες που έχουν διασωθεί στην περιοχή. Το εμβόλιο για αναπαραγωγή της συγκεκριμένης δαμασκηνιάς πάρθηκε από τον παλαιό συνοικισμό Γιαννίτσι της Τοπικής Κοινότητας Βουργαρελίου.
Αχλάδια «Χειμωνιάτικα» Μελιανών
Πρόκειται για μικρά σε μέγεθος, σχεδόν σφαιρικά, αχλάδια, τα οποία συγκομίζονται το φθινόπωρο και διατηρούνταν μέχρι το χειμώνα. Οι κάτοικοι δεν κατανάλωναν τον καρπό νωπό, προφανώς γιατί διαθέτει πολλά λιθώδη κύτταρα, αλλά τον έβραζαν και αποκτούσε πολύ γλυκιά γεύση, «σαν μέλι» – όπως χαρακτηριστικά μας ειπώθηκε. Στο χωριό έχουν απομείνει 2-3 δέντρα μεγάλης ηλικίας. Σύμφωνα με πληροφορίες που πήραμε από τους κατοίκους της περιοχής, περισσότερα δέντρα αυτής της ποικιλίας πρέπει να σώζονται στην περιοχή του Σκιαδά.
Αχλάδια «Βουλιμάδες Κρανιάς
Στην πολύ παλιά ποικιλία αχλαδιάς «Βουλιμάδες», ο καρπός είναι σφαιροκωνικός και συχνά έντονα παραμορφωμένος. Ωριμάζει τέλος Αυγούστου με αρχές Σεπτέμβρη. Διαθέτει πολύ ωραίο άρωμα. Ο άωρος καρπός έχει λίγο στιφή γεύση, αλλά όταν ωριμάζει γίνεται μαλακός και έχει γλυκιά γεύση.
«Πετροκέρασα» Μελιανών
Διασχίζοντας το χωριό, μας τράβηξαν την προσοχή οι πολλές κερασιές που συναντούσαμε, ακόμα και στις αυλές των σπιτιών. Κάποιες από αυτές ήταν πολύ μεγάλης ηλικίας, με τη διάμετρο των κορμών τους να φτάνει το μισό μέτρο. Τα δέντρα ήταν παραγωγικά, ο καρπός είχε ανοικτό κόκκινο χρώμα με υπόλευκη σάρκα και ήταν πολύ γευστικός. Τελικά πήραμε πολλαπλασιαστικό υλικό από ένα δέντρο μεγάλης ηλικίας, στις ρίζες του οποίου κυλούσε τρεχούμενο νερό και είχε πολύ καλά ανεπτυγμένους ετήσιους βλαστούς.
«Ζαγορίσια Πετροκέρασα» Ανωγίου
Το Ανώι βρίσκεται σε υψόμετρο 1.100 μέτρων στις πλαγιές του όρους Ξηροβούνι και αποτελεί τον πιο ορεινό οικισμό του Νομού Πρέβεζας. Άνθρωποι που κατάγονται από την περιοχή, συχνά αναφέρουν με νοσταλγία τα μεγαλόκαρπα και πεντανόστιμα κεράσια της περιοχής. Επισκεφτήκαμε το χωριό και εντοπίσαμε ένα δέντρο στον οικισμό του Αγίου Σώζοντα. Ο γευστικότατος καρπός έχει υποκίτρινο έως ρόδινο χρώμα, με υποκίτρινη σάρκα που αποσπάται εύκολα από το κουκούτσι.
Μηλιά «Σταθομηλιά»
Στο χωριό Βίτσα στα Ζαγοροχώρια, όπως και στα άλλα ορεινά χωριά της Ηπείρου, φαίνεται ότι δεν υπήρχαν οργανωμένες καλλιέργειες οπωροφόρων. Αυτό όμως δεν εμπόδιζε πολλούς κατοίκους με μεράκι να διατηρούν στον κήπο τους, ή ανάμεσα στα χωράφια, πολλά και διαφορετικά δέντρα. Ακούσαμε πολλά ονόματα για ποικιλίες μηλιάς, που υπήρχαν στο παρελθόν. Μια που ξεχωρίσαμε ήταν η «Σταθομηλιά», λίγα άτομα της οποίας έχουν διασωθεί και βρίσκονται σε καλή κατάσταση μέχρι σήμερα. Οι μαρτυρίες έλεγαν χαρακτηριστικά ότι από αυτά τα δέντρα «έτρωγε όλο το χωριό». Τα μήλα είναι μεσαίου μεγέθους ,κοκκινοκίτρινου χρώματος και με ιδιαίτερο άρωμα. Το δένδρο ανθίζει αρχές Απριλίου και οι καρποί ωριμάζουν τον Σεπτέμβριο.
Μηλιά «Σιδηρομηλιά»
Στο χωριό Βίτσα στα Ζαγοροχώρια φαίνεται ότι υπήρχαν αρκετές διαφορετικές ποικιλίες μηλιάς. Από τις λίγες που είχαν τη δικιά τους ονομασία, είναι η ποικιλία «Σιδηρομηλιά». Σύμφωνα με τις μαρτυρίες, πήρε το όνομά της από την αντοχή των καρπών της που ήταν «σαν σίδηρο», δεν χαλούσαν και συντηρούνταν για μεγάλο
χρονικό διάστημα. Τα μήλα ήταν μεσαίου μεγέθους, πρασινοκίτρινου χρώματος. Ανακαλύψαμε μόνο ένα δέντρο σε έναν εγκαταλελειμμένο οπωρώνα με πολλά ζιζάνια (βάτα, κληματίδες κλπ), το οποίο φαίνεται ηλικίας μεγαλύτερης από 50 έτη. Δυστυχώς, την πρώτη χρονιά ήταν μέσα στα βάτα και δεν μπορέσαμε να πάρουμε ώριμο καρπό και την επόμενη χρονιά που το καθαρίσαμε δεν είχε καρποφορία λόγω των καιρικών συνθηκών (όπως τα περισσότερα οπωροφόρα στην περιοχή). Το δένδρο θα αναπαραχθεί και σύντομα θα διαπιστώσουμε τα παραπάνω χαρακτηριστικά του.
Ωοειδή Δαμάσκηνα Μελιανών
Στην περιοχή υπάρχουν πολλές κερασιές και δαμασκηνιές. Μεταξύ άλλων, απαντώνται δύο ποικιλίες Δαμασκηνιάς, μία με στενόμακρο και μία με σχεδόν στρογγυλό σχήμα καρπού. Μία κάτοικος της περιοχής μας οδήγησε σε μία δαμασκηνιά, της οποίας ο καρπός ήταν ωοειδής, μέσου έως μεγάλου μεγέθους, με ανοικτό μωβ χρώμα και λευκοκίτρινη σάρκα, τραγανός και ιδιαίτερα γευστικός.
Αχλαδιά «πέαρι»
Μια ακόμη αχλαδιά της Πίνδου που κάθε χρόνο δίνει μάχη με τις αρκούδες. Την συναντήσαμε στην Κουτσούφλιανη, ένα χωριό στα όρια της Ηπείρου, της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας. Οπωροφόρα είδη συναντούσε κανείς παλιά, στις άκρες από τα χωράφια ή στις πλαγιές όπου δεν μπορούσαν να καλλιεργήσουν άλλα είδη (στάρια, φασόλια κλπ.). Για να φυλάξουν τα δέντρα από τις αρκούδες που ανέβαιναν για να φάνε τα αχλάδια, τύλιγαν τον κορμό με αγκαθωτό συρματόπλεγμα, χωρίς βέβαια αυτό να είχε πάντα επιτυχία. Τα αχλάδια είναι νόστιμα, μεγάλα και αρωματικά, χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα από ασθένειες. Η ωρίμανσή τους γινόταν στο τέλος του καλοκαιριού.
Δαμασκηνιά «άσπρη» Αρτοπούλας
Στο χωριό Αρτοπούλα φαίνεται ότι η καλλιέργεια της δαμασκηνιάς ήταν διαδεδομένη από πολύ παλιά, μιας και βρέθηκαν αρκετά χωράφια όπου καλλιεργείται συστηματικά, με δέντρα που να ξεπερνούν τα 50 έτη. Αναφέρθηκαν δύο χρωματισμοί καρπών, το κόκκινο (δεν βρέθηκαν καρποί) και το άσπρο (ασπροκίτρινο χρώμα με λευκωπό χνούδι). Η άσπρη ποικιλία είναι η πιο διαδεδομένη και καλύτερη, όπως αναφέρθηκε από τις μαρτυρίες.
Λευκά Σύκα Ρετσιανών
Στην αυλή του παλιού καφενείου της τοπικής κοινότητας των Ρετσιανών του Δήμου Γεωργίου Καραϊσκάκη, εντοπίσαμε ένα δένδρο συκιάς ηλικίας πάνω από 100 ετών, σύμφωνα με τη μαρτυρία του παραγωγού, κ. Γόγου Ιωάννη. Παρά τη μικρή του ζωτικότητα, το δέντρο εξακολουθεί να δίνει παραγωγή. Το δένδρο έχει διαδεδομένη φήμη για τους εύγευστους καρπούς του στους κατοίκους της περιοχής. Οι καρποί του
είναι μεσαίου μεγέθους, με πράσινο, λεπτό φλοιό και γλυκιά σάρκα, ανοιχτού, κόκκινου χρώματος.
Μήλα Ρετσιανών
Μέχρι και τη δεκαετία του ΄80 στην ευρύτερη περιοχή της κοινότητας Ρετσιανών, σύμφωνα με μαρτυρίες των κατοίκων υπήρχαν μικρά κτήματα με μηλιές και αχλαδιές. Αργότερα, οι καλλιέργειες αυτές εγκαταλείφτηκαν. Σε κτήμα στο κέντρο του χωριού, εντοπίσαμε τρία δένδρα μηλιάς, που ανήκουν σε μια από τις ποικιλίες που καλλιεργούνταν στην περιοχή. Τα δένδρα, ηλικίας 60 ετών και άνω, έχουν πια μικρή ζωτικότητα, αλλά εξακολουθούν να καρποφορούν. Τα μήλα είναι μεσαίου – μεγάλου μεγέθους, σχήματος σφαιρικού – κωνικού, χρώματος κίτρινου με κόκκινο επίχρωμα. Σάρκα κρέμ – λευκή γλυκιά και έντονα αρωματική. Ο καρπός παρουσιάζει καλή συντηρισιμότητα.
Αχλάδια Κέδρου
Σε κτήμα στον οικισμό Κέδρος της Κοινότητας Ρετσιανών εντοπίσαμε 2 δένδρα τοπικής ποικιλίας αχλαδιάς, εμβολιασμένα σε γκορτσιά (Pyrus amygdaliformis). Τα δένδρα είναι ηλικίας τουλάχιστον 70 ετών. Ο καρπός τους είναι μικρός σφαιρικός – πεπλατυσμένος, με πράσινο χρώμα και μεγάλο ποδίσκο. Η σάρκα του είναι λευκή, μέτρια μαλακή, με πολλά λιθώδη κύτταρα και έντονο χαρακτηριστικό άρωμα.
Κυδωνιά Λιτεσίου
Στην αυλή ενός σπιτιού στον οικισμό Λιτέσι της Κοινότητας Ρετσιανών εντοπίσαμε, μετά από μαρτυρία κατοίκου της περιοχής, ένα δένδρο κυδωνιάς ηλικίας πάνω από 120 ετών. Το δένδρο παραμένει ζωηρό εξαιτίας της ανανέωσής του από το μεγάλο αριθμό παραφυάδων που βγάζει από τη βάση του κορμού του. Καρπός μεσαίου μεγέθους, μηλόμορφος, με πράσινο χρώμα και έντονο άρωμα.
Συκιά «Βουργαρέλι»
Στο Βουργαρέλι, ο κ. Ιωάννης Δήμος, ανάμεσα στις πολλές παραδοσιακές ποικιλίες οπωροφόρων δέντρων που έχει εμβολιάσει, διατηρεί και μια συκιά με καρπούς πράσινου χρώματος, μετρίου μεγέθους και έντονα αρωματικούς και γευστικούς. Η μεγάλη παραγωγή, το έντονο άρωμα και η απίθανη γεύση είναι αυτά που οδήγησαν στην διάσωση της συγκεκριμένης ποικιλίας.
Ροδακινιά «Βουργαρέλι»
Στην αναζήτησή μας για διάφορες παραδοσιακές ποικιλίες οπωροφόρων, συναντήσαμε μια ποικιλία ροδακινιάς στο Βουργαρέλι Άρτας, με έντονο ενδιαφέρον εξαιτίας των εξαιρετικά αρωματικών και γευστικών καρπών της. Το δέντρο παρουσιάζει επίσης αυξημένη καρποφορία. Στα μειονεκτήματά της είναι το μικρό μέγεθος καρπών. Τα παλαιότερα χρόνια θα μπορούσαμε να τη συναντήσουμε σε αρκετά ορεινά χωριά των Τζουμέρκων αλλά σιγά σιγά με την εγκατάλειψη των
χωριών χάθηκε. Υπάρχουν μαρτυρίες και για ύπαρξη της στην Τοπική Κοινότητα Μυροφύλλου Τρικάλων.
Αναλυτικά, τα αποτελέσματα της έρευνας μας είναι ελεύθερα διαθέσιμα στην διαδραστική εφαρμογή που έχουμε δημιουργήσει.
Το έργο Ecovariety «Ανάδειξη τοπικών παραδοσιακών ποικιλιών και αυτοφυών οπωροφόρων δέντρων και θάμνων» πραγματοποιείται από το 2018, στο πλαίσιο της Δράσης “Ερευνώ-Δημιουργώ-Καινοτομώ” (ΕΠΑνΕΚ – ΕΣΠΑ), από μία ευρεία σύμπραξη επιστημονικών, ακαδημαϊκών και ιδιωτικών φορέων αποτελούμενη από το Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων – ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, το Τμήμα Γεωπονίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, την εταιρία περιβαλλοντικών μελετών «Συστάδα Ο.Ε.», τα φυτώρια Agriherb και Ε. Βίτσιος, και την εταιρία πληροφορικής Verus+ Ο.Ε.
